Her türden bilgiler kümesinin dayandığı bir tecrübe alanı vardır. Tecrübeler tek biçimli değildir. Hayatımızda bütün ayrıntıların oluşturduğu renklilik aynı zamanda tecrübelerimizin çeşitliliğini gösterir. Fizik, kimya gibi bilimlerle uğraşanların tecrübe alanlarıyla dindarlık idrakinin, bir kelamcının veya bir mutasavvıfın tecrübe alanı birbirinden çok farklıdır. Yahut bir müzisyenin, bir psikoloğun, bir tabibin tecrübe alanları farklıdır. Bilimlerden örnek verdim ama sözünü ettiğim durum sadece
Her türden bilgiler kümesinin dayandığı bir tecrübe alanı vardır. Tecrübeler tek biçimli değildir. Hayatımızda bütün ayrıntıların oluşturduğu renklilik aynı zamanda tecrübelerimizin çeşitliliğini gösterir. Fizik, kimya gibi bilimlerle uğraşanların tecrübe alanlarıyla dindarlık idrakinin, bir kelamcının veya bir mutasavvıfın tecrübe alanı birbirinden çok farklıdır. Yahut bir müzisyenin, bir psikoloğun, bir tabibin tecrübe alanları farklıdır. Bilimlerden örnek verdim ama sözünü ettiğim durum sadece bilimlere mahsus değil. Sahip olduğumuz maharetlerin, ustalıkların mesela bir ayakkabı tamircisinin, bir çiftçinin, bir arı yetiştiricisinin yahut bir balıkçının tecrübe alanları farklıdır.
Bilgiler, ilgili olduğu tecrübe alanından beslenir, gelişir, dönüşüme uğrayabilir. Fakat en önemlisi, bilginin sınanmasını sağlayan, dolayısıyla da bilgiye güveni tesis eden şey, onun dayandığı tecrübedir. Tecrübe alanından kopmak yahut tecrübe alanını daraltmak, ilgili bilgiler kümesinin zamanla işlevini yitirmesine, değersizleşmesine, anlamsızlaşmasına yol açar. Çünkü bilgileri ifade eden sözcüklerin anlamları ile insani tecrübe arasında bağ kurulamaz hale gelir. Varlıkla bağı kurulamayan anlam ve ona delalet eden sözcük, aslında bilinmiyor ve anlaşılmıyor demektir. Yani ortada sahte bir hikmet vardır. Sahte hikmet ise zulme yol açar.
Sözü şuraya getireceğim: Özelde ilahiyat çalışmalarının genelde çağdaş İslam düşüncesinin tecrübe alanı nedir? Yani ilahiyat bilimleri ve çağdaş İslam düşüncesi kapsamında mütalaa edilen çalışmalar hangi alandan beslenmekte ve hangi alanı açıklamaktadır? Aslında ilk bakışta iki durum açıkça görülmektedir.
Birincisi, ilahiyat bilimlerinin tecrübe alanının önemli ölçüde tarihsel materyallere dönüşmesidir. İlahiyatçılık mesleği hiç olmaması gerektiği kadar tarihçilik haline gelmiş durumdadır. Yanlış anlaşılmasın, ilahiyat alanları fizik, kimya ve matematik gibi alanlardan farklıdır. Tecrübe alanlarını anlamak, yorumlamak ve değerlendirmek için tarihsel derinliğe ihtiyaç duyar. Bu da tarihsel materyallerin tecrübenin bir parçası haline gelmesini gerektirir. Mesela bir fıkıh hocası, geçmişte yaşamış fakihlerin ne düşündüğünü bilmeden herhangi bir araştırma ve değerlendirme yapamaz. Aynı durum, tefsir, kelam ve tasavvuf gibi alanlar için de geçerlidir. Yine felsefe çalışmaları zorunlu olarak geçmişteki filozofların görüşlerini kavramayı, düşüncelerin tarihini araştırmayı gerektirir. Fakat geçmişte söylenenler, geçmişte yaşayanlar ile şimdide yaşayanların ortak tecrübe alanını açıklayan, yorumlayan ve değerlendiren görüşler olarak araştırmanın bir parçası haline gelebilir. Maalesef bu denge henüz kurulamadı.
İkincisi, “İslam düşüncesi” ifadesindeki İslam kelimesinin anlamının fazlasıyla daraltılmış olmasıdır. Bu ifadedeki “İslam” kelimesi hem bir din olarak hem de bir medeniyet olarak İslam’ı anlatır. Özellikle de medeniyet anlamı daha belirgindir, zira geçmişteki anlama, yorumlama ve değerlendirme çeşitliliklerini ifade eder. Fakat bu kelime, sadece geçmiş söz konusu olduğunda bir farklılıklar yelpazesini ifade etmektedir. Kelimenin kapsamı günümüzde o denli daraltılmıştır ki Müslümanların muhtelif alanlardaki tecrübe ve tefekkürlerinin çok az bir kısmı “İslam” adı altında ele alınabilmektedir. Hatta sorunları fark etme ve çözme kabiliyeti bakımından çağdaş İslam düşüncesi alanında konuşulanların önemli bir kısmı zikre dahi değmeyebilir. Bunu anlamak için hadisleri ayıklama projelerine, İslam siyaset düşüncesi adı altında yapılan rejim tartışmalarına, Kurân İslam’ı tartışmalarına bakmak dahi yeterlidir. Dolayısıyla İslam düşüncesi alanı da önemli ölçüde Müslüman dünyanın tecrübelerinden kopuk ilerlemektedir.
Bu iki durum, özelde ilahiyat bilimleri genelde İslam düşüncesi alanında yapılan çalışmaların sorun tespit etme ve çözme kabiliyetlerini köreltiyor. Oysa klasik dünyadan köklü kopuşların olduğu yeni dönemdeyiz. Araştırma alanlarının, soruların, sorunların, bilgi kümeleri arasındaki ilişkilerin yeniden tanımlanmasına ihtiyacımız var. Kuşkusuz bu, geçmişi derinlemesine kavramadan ulaşılabilir bir hedef değildir. Fakat tecrübe alanını geçmişle sınırlamak yahut kendi tecrübelerimizin yorumunu askıya almak, geçmişi bir imkân olmaktan çıkarıp ayak bağına dönüştürür.
Bu yazının doğrudan konusu olmadığı için girmiyorum ama tersinden bir durum, ilahiyat dışındaki alanlar için de geçerli. Sadece şu kadarına işaret edeyim: Bir din ve medeniyet olarak İslam’ın tecrübesini yani kendi tarihsel mirasımızı dikkate almayan ve hafızamızı yok sayan bir üniversite yapılanması var Türkiye’de. Onca bilim insanı çalışmasına ve çok kıymetli insanlar yetişmesine rağmen bir türlü arzu edilen noktaya varamıyoruz. Bu ise öz bilincimizi örseliyor ve modern dünyanın birikimiyle ilişkimizi hastalıklı hale getiriyor. Maalesef bu durum da aklı, tecrübeden koparmanın başka bir yoludur.
